หนังสือเล่มนี้มีเนื้อเรื่อง 2 ตอน ตอนแรกเกี่ยวกับ พระพุทธไพรีพินาศ และตอนสองเกี่ยวกับ วิกฤตกาลเงียบเมื่อร้อยปี “ถ้าหากจะแปลความหมายของคำว่า ‘ไพรีพินาศ’ นั้น เราก็จะพอแปลได้ว่า ‘ไพรี’ หมายถึง ผู้มีเวรหรือข้าศึกศัตรู ‘พินาศ’ แปลว่า ‘ฉิบหายหรือความฉิบหาย’ คำไพรีพินาศจึงแปลรวมได้ว่า ‘ข้าศึกศัตรูฉิบหาย’…..”

บทเรียนภาษาไทยที่เข้าใจว่าแต่งขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๔ โดยพระอมราภิรักขิต เจ้าอาวาสวัดบรมนิวาส เป็นผู้มีชื่อเสียงในทางรจนามาก หนังสือเล่มนี้แต่งขึ้นไว้ให้เล่าเรียน เช่นเดียวกับพระเทพโมลี (ผึ้ง) แต่ง ประถมมาลา และพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย) แต่งมูลบทบรรพกิจ

“การศึกษาภาษาศาสตร์มีอยู่หลายแขนง แต่ละแขนงมีความเกี่ยวพันกัน แต่แยกการศึกษาออกไปแต่ละแนว แขนงต่าง ๆ เหล่านี้ ได้แก่ (1) ภาษาศาสตร์ทั่วไป (2) ภาษาศาสตร์ภาคประวัติ (3) ภาษาศาสตร์ประยุกต์ (4) จิตภาษาศาสตร์ (5) สังคมภาษาศาสตร์ (6) มานุษยภาษาศาสตร์

หลวงจักรปานีแต่งนิราศพระปฐมเรื่องแรกเมื่อเดินทางไปนมัสการพระปฐมเจดีย์โดยทางเรือ สันนิษฐานว่าแต่งหลังจากสึกจากพระแล้วได้ไม่นาน “มหาฤกษ์จะนิราศสวาทศรี ไปบังคมพระปฐมเจดีย์ จะร้างที่ถิ่นเรือนเพื่อนที่นอน เหลืออาลัยใจหายไม่ว่ายห่วง เสียดายดวงสุมาลีศรีสมร เคยรวยรื่นอุราสถาวร จะจำจรจากไปเสียไกลกัน....”